Suốt từ xưa đến nay, hạt Gạo Nếp Tú Lệ luôn là một biểu tượng nổi tiếng không chỉ trong vùng rẻo cao Tây Bắc mà còn trở nên phổ biến và được yêu thích khắp các vùng miền xuôi. Những ai đã có cơ hội thưởng thức những hạt nếp mềm, thơm và đầy kết dính này mới hiểu tại sao món ăn bình dị từ xứ Mường Lò lại gây ấn tượng và để lại nhiều kỷ niệm đáng nhớ trong lòng người.
Gạo Nếp Tú Lệ – Món quà giản dị từ xã Mường Lò
Mường Lò, một xã êm đềm nằm giữa ba ngọn núi Khau Phạ, Khau Thán và Khau Song, có vị trí đặc biệt khác biệt với thế giới bên ngoài: ngày ngắn đêm dài và khí hậu mát mẻ quanh năm. Không chỉ nổi tiếng với những hạt Nếp Tú Lệ căng mẩy, Mường Lò còn ghi danh với dòng suối khoáng bổ sung tại bản Chao, nơi mà du khách còn có thể tắm tiên trong không khí hứng thú. Mùa lễ hội Xuân cũng là khoảng thời gian sôi động với những ngày đầu năm mới.
Ai đã từng đặt chân đến vùng cao Yên Bái và khám phá sâu hơn về Tú Lệ chắc chắn sẽ bị cuốn hút bởi cảnh sắc của vùng này. Không chỉ vị trí lý tưởng, Mường Lò còn được bao bọc bởi những ngọn đồi núi hùng vĩ và những hàng cây xanh mướt. Đặc biệt, những cánh đồng lúa Nếp Tú Lệ đầy thu hoạch luôn là điểm nhấn trong mùa thu.
Thực chất, tên gọi ” Gạo Nếp Tú Lệ” không phải là tên gốc của loại lúa nếp ngon nhất ở nước ta. Theo ngôn ngữ dân tộc Thái, nó được gọi là “Nếp Tan Lả”. Đây là loại nếp chỉ trồng được duy nhất tại thung lũng Tú Lệ. Từ đó, người dân đã gọi hạt gạo nếp này là ” Gạo nếp Tú Lệ”.
Gạo nếp ở đây rất ngon, dẻo thơm nổi tiếng là vì cánh đồng lúa được tưới mát bởi con suối đầu nguồn Mường Lùng, lúa được gieo trồng trên một nền đất hiếm, tầng phong hóa mỏng, nồng độ kali cao, thung lũng Tú Lệ lại nằm gọn giữa ba ngọn núi cao là Khau Phạ, Khau Thán và Khau Song nên biên độ dao động nhiệt độ trong ngày lớn, thời gian đêm dài hơn ngày. Đây là yếu tố quan trọng làm tăng mạch tinh bột Aminôtécpin, quyết định sự dẻo thơm của hạt gạo. Thêm nữa là cấu tạo của đất Tú Lệ tơi xốp, dễ thấm nước và khí hậu trong lành, thuận lợi cho cây lúa phát triển tự nhiên nên cây nếp Tan Lả trồng xuống bén rễ xanh non mơn mởn. Chính vì vậy nếp Tan Tú Lệ được coi là gạo sạch và có mùi thơm rất lạ. Điều đặc biệt hơn nữa là không nơi nào trồng được loại lúa này mà cho thứ gạo thơm, dẻo như vùng thung lũng Tú Lệ.
Gạo Nếp Tú Lệ – Một truyền thuyết đầy hấp dẫn
Dường như hạt Nếp Tú Lệ trông rất bình dị và đơn giản, nhưng thực tế, nó đan xen với những truyền thuyết hấp dẫn của người dân tộc Thái. Theo truyền thuyết, xa xưa có một vị tiên xuất hiện và ban cho người dân Thái những hạt thóc quý giá. Ông tiên còn hướng dẫn họ phải tìm một vùng đất thích hợp để gieo trồng, để cây thóc khi mọc sẽ cho ra những hạt gạo dẻo, thơm ngon. Người dân Thái tin sâu vào lời dặn của ông tiên và khắp vùng Tây Bắc đã đi tìm kiếm đất đẹp để gieo giống. Tuy nhiên, dù gieo đủ cẩn thận, hạt thóc vẫn không mọc lên.
Một ngày kia, khi người Thái dọc đến chân đèo Khau Phạ và xuống dòng Mường Lùng để uống nước, họ phát hiện một dòng nước trong veo mà ngọt đến khó tả. Nhìn quanh, họ thấy đất ở đây tươi tốt, khác thường. Đó là lúc họ quyết định gieo hạt và cuối cùng, cây mầm mọc tươi tốt. Khi thu hoạch, họ nhận được những hạt gạo thơm ngon, có vị bùi ngọt và dẻo đến khó tin. Người Thái đã nhận ra rằng đó là vùng đất mà ông tiên đã đề cập. Họ quyết định ở lại và gieo trồng những hạt thóc đặc biệt của ông tiên. Đó chính là những hạt Nếp Tú Lệ ngày nay.
Nếp Tú Lệ – Hương vị đặc biệt không thể quên
Ngày nay, Nếp Tú Lệ tự hào được công nhận là một trong những loại gạo ngon nhất của Việt Nam. Điểm đặc biệt của Nếp Tú Lệ khi được dùng làm xôi là hương vị ngọt thơm và dẻo mềm của từng hạt gạo, không dính kết với nhau như các loại nếp thông thường.
Nguyên nhân khiến Nếp Tú Lệ có hương vị đặc biệt này là do cánh đồng lúa của người dân tộc ở đây được tưới nước từ nguồn con suối Mường Lùng. Hơn nữa, hạt giống được trồng trên đất phong hóa mỏng và theo nhịp thời gian khác biệt so với các vùng khác, tạo ra hương vị thơm ngon độc đáo. Chính vì những đặc điểm này, người ta thường nói rằng chỉ có thể trồng Nếp Tú Lệ ở vùng cao này để có được gạo thơm ngon như vậy, không nơi nào khác có thể sánh kịp.
Gạo nếp Tú Lệ – Nguyên liệu chính của món cốm Tú Lệ
Để tạo ra món cốm Tú Lệ, đồng bào dân tộc Thái phải vất vả khá nhiều công sức. Ngay từ sáng sớm, khi trời còn mờ sương, khi tiếng gà đầu tiên cất tiếng gáy và giọt sương đêm vẫn còn ẩn mình trên cỏ, các cô gái Thái đã ra đồng. Họ cùng nhau thu hoạch những bông lúa nếp non gần hết nước trắng sữa để đem về nhà chuẩn bị nấu cốm.
Điểm đặc biệt của cốm Tú Lệ là phải được chế biến ngay trong ngày thu hoạch. Nếu để qua đêm hoặc vài ngày sau đó mới chế biến, cốm sẽ không còn ngon. Lúa non sau khi tuốt và bỏ hết hạt lép sẽ được rang trên một chiếc chảo lớn. Trong suốt quá trình rang, người dân phải canh lửa để đảm bảo lửa cháy ẩm ướt trong vòng 30 phút – thời gian đủ để hạt lúa nứt và phát tán hương thơm đặc trưng. Điều này quyết định độ ngon của món cốm, vì họ tin rằng nếu rang quá lửa sẽ làm cốm cứng, trong khi nếu rang không đủ lửa thì cốm không đạt được độ dẻo lý tưởng.
Cốm sau khi rang chín sẽ được giã. Đây là giai đoạn yêu cầu khá nhiều công phu, với người giã cốm phải chuyển động đều và nhịp nhàng, để tạo ra cốm không quá mềm cũng không quá cứng. Trong quá trình giã, một người khác phải đảo thóc trong cối. Nhờ đó, những hạt trấu còn lẫn trong cốm sẽ được loại bỏ. Trung bình, khoảng 10 lần giã làm thành một mẻ cốm Tú Lệ hoàn chỉnh. Người Thái thường gói cốm bằng lá dong xanh, để mang lại màu xanh tự nhiên và giữ cho cốm giữ được mùi thơm tự nhiên của lúa chín.
